بسم الله الرحمن الرحیم
پزشکی وظیفه حفظ سلامت و بازگرداندن آن ، در صورت بروز بیماری دارد . چنانکه اخوینی در کتاب هدایه المتعلمین آورده است "پزشکی پیشه ای بود که تندرستی آدمیان را نگه دارد و چون رفته بود بازآرد به علم و عمل". یکی از مکاتب طبی مدعی تامین این اهداف ، طب اسلامی ایرانی است. طب اسلامی برآیند مجموعه دستورات مذهب ، مندرج در قرآن کریم و منابع احادیث و روایات معصومین صلوات الله علیهم اجمعین است که ، به طور مستقیم از رابط وحی نقل شده یا از ادیان پیامبران گذشته ، رفتارها و اخلاق ائمه علیهم السلام مشاهده شده و ساماندهی آن در قالب یک مجموعه و مکتب درمانی، راهگشای درمان بیماریهای جسم و روان خواهد بود.
ابزار شفا و یا دوای هر درد از نظر اسلام در حلال نهفته است و خداوند درمان را در حرام خلق نکرده است.روح حاکم بر رفتارهای درمانی و شالوده حاکم، بر این است که شفا در حرام نیست ودر شرایط عادی و غیر اضطراری از درمان حرام استفاده نمی شود. از ویژگی های برتر رفتارهای درمانی اسلام، نقش پیشگیرانه آن است.
رفتارهای درمانی اسلام، عام ،ساده، فراگیر ، ارزان و در هر حال قابل حصول است و مشمول قشرخاصی از اقشار اجتماعی نمی شود و توانایی های مالی و جغرافیایی ویژه ای را به انحصار نمی طلبد و در حقیقت جلوه عالی رحمت عام و فراگیر الهی است که مشمول خاص و عام ، کافر و مسلمان می شود، ولی در صورت عمل به تساوی، مومنان بهره بیشتری از آن می برند. طب اسلامی تدبیر خود را به بیمار نشدن معطوف می کند نه بیمار درمان کردن، ولی چنانچه کسی بیمار شد راه درمانی ساده برای آن دارد. دوا در دست طبیب و شفا از آن خداست اما تا زمانی که خداوند تبارک و تعالی اراده نفرماید شفا حاصل نمی شود. بنابراین شفا زمانی حاصل است که دست قضای پروردگار مانع شفا نگردد. پس طبیب ضمن اینکه از قانونمندی حاکم بر جهان و طبیعت در درمان بهره می گیرد به هیچ وجه از نقش قطعی خالق یکتا در اراده به شفا غافل نیست و پیوسته از خداوند می خواهد تا شفا را در دوای او جاری سازد1 . در طب اسلامی به مزاج شناسی به عنوان پایه پیشگیری ، تشخیص و درمان بیماریها توجه ویژه ای شده است . به طور مثال در مناظره ای که بین امام صادق (ع ) و طبیب هندی در مجلس هارون الرشید خلیفه عباسی انجام شد از ایشان چنین آمده است که من گرم را به سرد ، سرد را به گرم ، خشک را به تر و تر را به خشک درمان می کنم و کار را یکسره به خداوند باز می گردانم و آنچه را پیامبر خدا فرموده است به کار میگیرم و می دانم که شکم خانه همه درد ها و پرهیز یگانه درمان است و بدن را بر همانچه بدان خو گرفته وا می دارم 2. در روایات متعددی از اهل بیت علیهم اسلام تاکید شده است که درمان و مصرف دارو بدون ضرورت، برای سلامت انسان زیانبار است. به طور مثال از امام کاظم (ع) روایت شده است تا زمانیکه بیماری به جد با شما درگیر نشده است ، درگیر معالجه طبیبان نشوید که درمان به مانند ساختمان سازی است که مقدار کمی از آن شخص را به مقدار فراوانش می کشاند 3. به جز عوامل مادی ، در روایات اسلامی برای درمان بیماریها توصیه به صدقه و دعا نیز شده است 4.
در منابع طب سنتی ایران نیز از عوامل حفظ سلامت به عنوان شش اصل ضروری یا سته ضروریه نام برده می شود5 .
این شش اصل عبارتند از :
1- تدبیر هوا
2- تدبیر حرکت و سکون
3- تدبیر خواب و بیداری
4- تدبیر خوردنی و آشامیدنی
5- تدبیر استفراغ و احتباس
6- اعراض نفسانی .
به طور کلی ابزارهای سلامت و درمان در طب اسلامی شامل موارد ذیل است :
الف- غذاها و داروها
ب- رفتارها و آداب
ج- عوامل روحی ، معنوی و دعاها1
الف - غذاها و داروها :
در طب اسلامی تاکید زیادی بر نقش رژیم غذایی و پرهیز در پیشگیری و در مان بیماریها شده است . پیا مبر اکرم (ص) فرمودند : المعدة بیت کل داء و الحمیة راس کل دواء ، شکم خانه هر بیماری و پرهیز اصل هر درمان است 6. پیا مبراکرم (ص) فرمودند : مادر همه داروها کم خوری است و امام رضا (ع) فرمودند اگر مردم در خوردن به کم بسنده می کردند بدن هایشان متعادل بود7 و نیز امام کاظم (ع) فرمودند هیچ دارویی نیست که دردی را برنیانگیزد و هیچ چیزی برای بدن سودمندتر از آن نیست که جز از آنچه بدن بدان نیاز دارد دست بشوید 8.
در حیطه حفظ سلامت با توجه به خوردن و آشامیدن سرفصلهای ذیل را در طب اسلامی می توان یافت9 :
حلال بودن غذا و آشامیدنی – نوع ، کیفیت و مزاج غذا – ظروف آشپزی و خوراک – آداب غذا خوردن و آشامیدن از جمله نقش زمان و وعده های غذایی ، شروع و خاتمه غذا ، اجتماع غذاها با یکدیگر ، توالی غذا ، کمیت غذا – نوشیدنیها و آب – مسواک و خلال
به طور مثال به چند توصیه طب اسلامی در این موضوع اشاره می کنیم10
- شروع غذا با نام خدا 11
- شستن دستها قبل و بعد غذا 12
- شروع و پایان غذا با نمک 13
- غذا خوردن در هنگام گرسنگی 14
- دست کشیدن از غذا قبل از سیری کامل واجتناب از غذا خوردن در هنگام سیری16و15
- اجتناب از فوت کردن غذا 18و17
- اجتناب از ایستاده آب خوردن در شب19
- اجتناب از ایستاده یا با کفش غذا خوردن 20
- توصیه اکید بر عدم ترک شام 21
- اجتناب از گرسنه خوابیدن درشب مخصوصا در افراد مسن22
- اجتناب از خوردن آب سرد پس از ماهی تازه یا غذای داغ 23
- اجتناب از زیاده روی در گوشت گاو و شکار23
- اجتناب از آب خوردن وسط غذا 24
- اجتناب از خوردن ماهی با تخم مرغ 25
- اجتناب از خوردن خربزه در صبح ناشتا26
- اجتناب از پنیر در صبحگاه و خوردن پنیر یا گردو هرکدام به تنهایی 27
- توصیه به خوردن سیب در سحرگاهان28
تعدادی از غذاها و داروهایی که در طب اسلامی جهت حفظ سلامت و درمان بیمارها توصیه شده است به شرح ذیل است :
عسل ،آب باران ، تربت امام حسین ، آب زمزم ، زیتون و روغن زیتون ، انگور، خرما ، انجیر، سیب ، سرکه ، عدس ، به ، شیر، روغن حیوانی ، کاسنی ، خرفه ، کندر، کرفس ، گوشت گوسفند و شتر، مویز، نمک ، خربزه ، آلو، پیاز، سیر، تخم مرغ ، اسپند ، شنبلیله ،سنا ، کاهو، انار، آویشن ،سنجد ،گل نرگس، تره ، سماق، گردو، برنج ، زردک ، شلغم ، ترب، عناب ، خیار، کدو ، گلابی
ب- رفتارها و آداب :
- آداب زندگی و رفتارها نیز بخش مهمی از روند پیشگیری و درمان را در طب اسلامی تشکیل می دهند. در بررسی اجمالی منابع ، سرفصل های ذیل از رفتارها و آداب پیشگیری و درمان در طب اسلامی به چشم می خورند29 :
- آداب لباس و پوشش ، جنس و رنگ لباس وکفش
- زیور آلات ، جنس و آداب
- پیرایش و آرایش : نگهداری و کوتاه کردن ناخن ، پیرایش سروصورت ، استفاده از سرمه وعطر ، آداب استفاده از عطرها و انواع توصیه شده ، استفاده از روغن ها و روغن مالی (روغن بنفشه و زیتون )
- آداب ازدواج و ارتباط زوجین
- آداب شیر دهی ، عقیقه و ختنه
- استحمام : آداب ، زمان ، مواد مورد استفاده در حمام ، شستشوی دهان و بینی
- خواب و بیداری ، آداب و زمان
- آداب اجابت مزاج
- حجامت : زمان حجامت ( فصل ، ایام ماه قمری ، ایام هفته ، ساعات روز ، فاصله و تکرار ) ، موارد انجام حجامت ، انواع و محل انجام حجامت ، روش انجام حجامت ، تدابیر قبل و بعد حجامت
- فصد : انواع و محل ، روش ، موارد استفاده ، تدبیر قبل و بعد از فصد
- آداب معاشرت با اقوام و سایر مردم : صله رحم ، ادای امانت ، صداقت ، انفاق ، ایثار ، رفع حاجت مومنین ، معاشرت با غیر مسلمین
- آداب ورود و خروج از منزل
- نگهداری حیوانات
- آداب سفر ، پیاده روی ، تجارت و کسب ، زراعت
- آداب مسواک : دفعات ، روش ، نوع چوب مسواک ( توصیه به چوب اراک و زیتون و اجتناب از چوب انار و ساقه ریحان و نی )
- آداب خلال ، نوع چوب مورد استفاده
- تنقیه
چند نمونه از آداب و رفتارهای توصیه شده در طب اسلامی بیان می کنیم :
توصیه به پوشیدن کفش30و31 ، کفش زرد رنگ31و32 ، مسواک زدن به عرض33 ، شستن سر با سدرو گل ختمی36-34 ، کوتاه کردن سبیل و ناخن در روز جمعه35و37 ، بوییدن گل نرگس41-38 ، توصیه به استفاده از بوی خوش45-42 ، نگاه کردن به سبزه و آب جاری43و46 ، توصیه به درمان نکردن فوری زکام49-47 ، پرهیز از سرما در آغاز فصل سرد و استقبال از سرما در پایان فصل سرد42 ، اجتناب از نشستن بر جای مرطوب50 ، اجتناب از ارتباط جنسی با شکم پر و در ابتدای شب و در اول و وسط و آخرماه قمری52و51 ، اجتناب از نشستن در آفتاب و مخصوصا رو به آفتاب53 ، اجتناب از استفاده از آب گرم شده توسط آفتاب برای وضو و غسل و مصرف خوراکی54 ،تاکید به مسواک و خلال وتوصیه به مسواک قبل از خواب وقبل ازهرنماز55 ، اجتناب از سخن گفتن هنگام اجابت مزاج57و56 ، توصیه به شستن پاها با آب سرد پس از بیرون آمدن از حمام60،59 ، اجتناب از نشستن طولانی در دستشویی58و57و56 ، توصیه به طهارت گرفتن با آب سرد57 ، استفاده از نوره برای زدودن موهای بدن63-61 .
ج- عوامل معنوی و روحی سلامت :
استفاده از درمان های غیر مادی در طب اسلامی و روایات معصومین (ع) به وفور دیده می شود .
نماز ها ، اذکار ، آیات و سوره های قرآن ، دعاها ، صدقه ، قربانی ، نذر ، توسل و درمان روحانی ، استفاده از تربت امام حسین (علیه اسلام)، درمان اخلاقی و توکل ، از جمله درمانهای غیر مادی مورد توصیه در طب اسلامی هستند81-64 . به طور مثال سوره های حمد ، قدر ، ناس ، فلق ، دعای نور، آیة الکرسی ، آیه 21 تا 24 سوره حشر و... برای درمان بیماریهای مختلف توصیه شده است .هر یک از سور و آیات قرآن ، دعاها و اذکار به جز اثرات معنوی و محتوایی ، دارای اثرات وضعی هستند که علم حروف و اعداد می تواند برخی از آنها را روشن نماید .دسته ای از دستورات درمانی و پیشگیری در این حیطه شامل موارد ذیل هستند :
- قرائت قرآن ، اذکار ، دعا ها و نمازها
- آیه ها و سوره های قرآن ، دعا ها و اذکاری که نوشته می شود و فرد همراه خود نگاه می دارد
آیات ، سوره ها ، اذکار و دعاهایی که با عسل ، زعفران یا مشک نوشته و سپس شسته شده و توسط فرد خورده می شود
نتیجه گیری :
طب اسلامی، مکتب جامع طبی است که تاکید بر پیشگیری و حفظ سلامت دارد . ضمنا درمانهای ساده ، فراگیر، در دسترس ، ارزان و کم عارضه برای عموم افراد بشر ارایه می دهد . طیف گسترده ای از دستورات و توصیه های پیشگیری و درمانی در این مکتب بیان شده ، که با توجه به شرایط کنونی جامعه و گسترش بیماریهای مزمن و ناتوان کننده و نیز افزایش هزینه های بهداشتی و درمانی ، شایسته پژوهشهای علمی و عملی و به کارگیری در سطح جهان هستند و می توانند راه گشای مشکلات جسمی و روحی بشر امروز باشند . پیشنهاد می شود اتاق فکری متشکل از کارشناسان بهداشت و درمان و صاحب نظران علوم اسلامی جهت بررسی ، احیا و کاربردی سازی توصیه های این مکتب طبی تشکیل گردد .